ترجمه کلمه به کلمه :
- فِی : در / در میانِ
- تَصاریفِ : دگرگونی‌ها / تغییرات / گردش‌ها
- الأحوالِ : احوال / وضعیت‌ها / شرایط (جمع “حال”)
- تُعرَفُ : شناخته می‌شود (فعل مجهول از ریشه “عرف” به معنی شناختن)
- جَواهِرُ : گوهرها / اصل و ذات (جمع “جوهر”)
- الرِّجالِ : مردان / انسان‌ها (در اینجا به معنی عام “انسان” است ، نه فقط جنس مذکر)
این حدیث شریف یکی از عمیق‌ترین آموزه‌ها در باب شناخت شخصیت و ذات واقعی انسان‌هاست . می‌دانیم که انسان‌ها در شرایط عادی و ثابت ، ممکن است ویژگی‌های خاصی را از خود نشان دهند ، اما حدیث تاکید می‌کند که معیار واقعی سنجش افراد ، نه در زمان آسایش و ثبات ، بلکه در “تصاریف الأحوال” یعنی در تغییر و تحول و دگرگونی شرایط است .
“جواهر الرجال” ؛ ذات حقیقی انسان :
“جواهر” به معنای گوهرها و اصل و اساس هر چیز است . وقتی از “جواهر الرجال” صحبت می‌شود ، منظور همان ذات ، اصالت ، ریشه‌ها ، اخلاق واقعی و کمالات درونی انسان است . بسیاری از ویژگی‌های ظاهری و رفتاری افراد ممکن است تحت تأثیر شرایط موقتی باشند ، اما گوهر وجودی هر کس ، در بزنگاه‌ها و دگرگونی‌هاست که خود را نشان می‌دهد .
۱. “تصاریف الأحوال” در زندگی شهید مصطفی چمران :
زندگی شهید چمران سرشار از “تصاریف الأحوال” (دگرگونی‌های احوال) بود . او نه تنها یک زندگی ثابت و آرام نداشت ، بلکه در هر مرحله‌ای از زندگی‌اش با شرایط و چالش‌های بسیار متفاوتی روبرو شد که هر کدام می‌توانستند گوهر وجودی او را به محک بگذارند :
- دوران دانشجویی و تحصیل در آمریکا : از یک دانشجوی ممتاز فیزیک پلاسما در یکی از بهترین دانشگاه‌های جهان (برکلی) ، که آینده‌ای روشن و مرفه در انتظارش بود . این یک “حال” بود .
- فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی در خارج از کشور : از زندگی علمی و راحت به فعالیت‌های انقلابی و مبارزه علیه رژیم پهلوی روی آورد . این یک “تصریف” بزرگ بود .
- هجرت به لبنان و تشکیل جنبش امل : از مبارزه سیاسی و فرهنگی به مبارزه مسلحانه و آموزش چریکی در لبنان ، در میان جنگ‌ها و درگیری‌های پیچیده آن دیار . این یک “تصریف” دیگر بود که او را در معرض خطر دائمی قرار داد .
- بازگشت به ایران پس از انقلاب اسلامی : از فرماندهی نظامی در لبنان به ایران بازگشت در حالی که انقلاب تازه به پیروزی رسیده بود و کشور در آستانه جنگ داخلی و سپس جنگ تحمیلی قرار داشت . این هم یک “تصریف” عظیم .
- مسئولیت‌های سنگین در ایران : پذیرش مسئولیت‌های حیاتی مانند معاونت نخست‌وزیر در امور انقلاب ، نمایندگی مجلس و سپس وزارت دفاع و فرماندهی ستاد جنگ‌های نامنظم . این‌ها همگی شرایطی بودند که هر کدام می‌توانستند ذات او را در معرض آزمون قرار دهند .
- حضور در جبهه‌های جنگ و شهادت : حضور مستقیم در خط مقدم نبرد ، در سخت‌ترین شرایط ، و در نهایت رسیدن به فیض شهادت .
۲. “جواهر الرجال” آشکار شده در شهید چمران :
در تمام این دگرگونی‌ها و فراز و نشیب‌ها ، “جوهر” وجودی شهید چمران به شکلی شگفت‌انگیز و ستودنی آشکار شد . او نه تنها از این آزمون‌ها سربلند بیرون آمد ، بلکه هر “تصریفی” ابعاد جدیدی از عظمت روحی او را نمایان ساخت :
- زهد و عدم دلبستگی به دنیا : او به راحتی از جایگاه علمی و مرفه در آمریکا دست کشید و به زندگی سخت و پرخطر مبارزاتی روی آورد . نه پُست و مقام دنیا ، نه ثروت و رفاه آن ، هیچ‌گاه نتوانست او را از آرمان‌هایش باز دارد . این نشان‌دهنده گوهر بی‌اعتنایی او به مادیات بود .
- شجاعت و ایثار : در لبنان و سپس در جبهه‌های ایران ، همواره در خط مقدم خطرناک‌ترین عملیات‌ها حضور داشت . او فرماندهی نبود که از دور دستور دهد ، بلکه خود در متن حوادث بود . این نشان‌دهنده گوهر شجاعت و ایثارگری او بود .
- علم و عمل توأمان : با وجود مدارج بالای علمی ، هرگز خود را محدود به مباحث تئوریک نکرد و علمش را در خدمت عمل و مبارزه قرار داد . این نشان‌دهنده گوهر مسئولیت‌پذیری و عمل‌گرایی او بود .
- تواضع و مردمی بودن : با وجود مقام و مسئولیت‌های بالایی که داشت ، همواره بسیار متواضع و در دسترس مردم و سربازان بود . از همراهی با فقرا و یتیمان لبنان تا همنشینی با رزمندگان در جبهه‌ها ، نشان‌دهنده گوهر تواضع و مردم‌دوستی او بود .
- صبر و استقامت : در مقابل ناملایمات ، سختی‌ها ، و حتی تهمت‌ها ، صبور بود و از مسیر خود باز نایستاد . این نشان‌دهنده گوهر صبر و پایداری او بود .
- بصیرت و درایت : در پیچیده‌ترین بحران‌ها ، چه در لبنان و چه در ایران ، با درایت و بصیرت عمل می‌کرد و می‌توانست مسیر درست را تشخیص دهد .
- معنویت عمیق : در تمام مراحل زندگی ، ارتباط عمیقی با خداوند داشت و نماز و مناجات ، جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی‌اش بود .
شهید مصطفی چمران ، مصداق بارز و زنده‌ای از این حدیث زیبا است که “فِی تَصاریفِ الأحوالِ تُعرَفُ جَواهِرُ الرِّجالِ”. زندگی او گواه این حقیقت است که گوهر واقعی انسان‌ها نه در شرایط ثابت و آرام ، بلکه در کوران حوادث ، در گرداب مشکلات ، در آستانه تصمیم‌های دشوار و در دگرگونی‌های بزرگ زندگی است که خود را نشان می‌دهد و عیار حقیقی شخصیت آنان را آشکار می‌سازد. شهید چمران ، در هر “تصریفی” ، گوهری ناب‌تر و درخشنده‌تر از خود را به نمایش گذاشت و ثابت کرد که مردان بزرگ ، در بوته آزمایش‌ها پخته‌تر و درخشان‌تر می‌شوند .
